Sarajevski atentat poslužio je austrougarskim vlastima za vojnu invaziju na Srbiju, što je dovelo do Prvog svetskog rata.
Članovi „Mlade Bosne“ izvršili su atentat u znak protesta protiv austrougarske okupatorske politike i iz težnje većinskog srpskog naroda za oslobođenje i ujedinjenje.
U samom atentatu učestvovalo je sedam osoba raspoređenih po maršruti od polja gde su se održavali manevri do Vijećnice: Muhamed Mehmedbašić, Vaso Čubrilović, Nedeljko Čabrinović, /koji je bacio bombu na povorku, ali je prestolonaslednik odgurnuo bombu sa krova i ona je pala na sledeći automobil u koloni/, Cvjetko Popović, Danilo Ilić, Trifko Grabež i Gavrilo Princip.
Princip i ostali Mladobosanci čuli su eksploziju i napustili svoja mesta. U tom trenutku, spletom slučajnosti, automobil u kojem je bio Ferdinand prošao je pored Gavrila Principa koji je iskoristio priliku i potegao pištolj.
Prvi hitac je ranio Ferdinanda u vrat, a drugi, namijenjen guverneru tadašnje BiH Oskaru Poćoreku, ranio je Sofiju u pređelu abdomena. Oboje su podlegli ranama na putu ka rezidenciji guvernera.
Princip je skočio u Miljacku i pokušao da izvrši samoubistvo kapsulom cijanida, ali nije uspeo. Zatim je pokušao da ispali hitac sebi u glavu, ali su ga preduhitrili žandari, i uhapsili.
Zbog atentata na Franca Ferdinanda, 12. oktobra 1914. godine pred sud je izvedeno 25 mladih ljudi. Suđeno im je u montiranom „Sarajevskom procesu“ od 12. do 23. oktobra 1914. godine. Presude su donesene 28. oktobra.
Prema austrougarskom zakonu, smrtna kazna se nije mogla izreći licima mlađim od dvadeset godina u vreme izvršenja krivičnog dela. Nedeljko Čabrinović, Gavrilo Princip i Trifko Grabež su stoga osuđeni na maksimalnu kaznu od dvadeset godina zatvora gde su bili izloženi strašnim mučenjima. Vaso Čubrilović je osuđen na 16 godina, a Cvetko Popović na 13 godina zatvora.
Veljko Čubrilović, Mihajlo Jovanović i Danilo Ilić, koji su pomagali Mladobosancima da izvrše atentat, pogubljeni su vešanjem 3. februara 1915. u Sarajevu.
Veljko Čubrilović, najstariji među njima, noć pred smrt napisao je pismo porodici. Original je spaljen, po naredbi suda, ali se tamničar sažalio pre nego što je zapalio pismo i prepisao ga.
Potresne riječi čoveka pred čijim očima je već bila smrt svedoče o veri da žrtva nije uzaludna, i da će sve, pa i njegovu kćerku Nadu, koja je tada imala samo godinu dana, u budućnosti „ogrijati sloboda“.
Muhamed Mehmedbašić jedini je od atentatora koji je posle istorijskog i herojskog pucnja Gavrila Principa uspeo da se izvuče iz Sarajeva i preko planina pobegne u Crnu Goru, u Nikšić.
Misleći da je tu bezbedan, počeo je da priča o svojoj ulozi u Ferdinandovom ubistvu, pa su ga Crnogorci, bojeći se da glas o njemu ne stigne do Austrougarske, zatvorili, a onda ga tajno prebacili u Srbiju. Kao potporučnik, učestvovao je u povlačenju srpske vojske preko Albanije.
Godine 1919. godine vratio se u Sarajevo, a 1943. hapse ga ustaše. U zatvoru proživljava strašne torture. Preminuo je 29. maja 1943. od posledica mučenja.
Gavrilo Princip je kaznu služio u češkom Terezinu, gde je i umro 28. aprila 1918. godine. Pri kraju života veoma je oslabio, imao je 40 kilograma, zbog loših zatvorskih uslova, tamnovanja i mučenja.
Na zidu ćelije u kojoj je umro Princip je napisao: „Naše će sjene hodati po Beču, lutati po dvoru, plašiti gospodu…“.
A na zatvorskoj limenoj porciji, u znak sećanja na noć uoči atentata kada su se vidovdanski heroji zakleli na grobu „mladobosanca“ Bogdana Žerajića da će oni ostvariti njegovo započeto delo, Gavrilo je urezao stihove: „Tromo se vreme vuče, i ničeg novog nema, danas sve kao juče, sutra se isto sprema. Pravo je rekao Žerajić, taj srpski soko sivi – Ko hoće da živi nek mre, ko hoće da mre nek živi“.
Posmrtni ostaci „vidovdanskih junaka“ nakon Prvog svetskog rata, 7. jula 1920. godine preneseni su i sahranjeni u zajedničkoj grobnici u Sarajevu da bi tek 1939. godine njihove kosti bile konačno položene u kapeli „Vidovdanskih heroja“ na pravoslavnom groblju, u sarajevskom naselju Koševo.
Vlasti Kraljevine Jugoslavije postavile su spomen ploču na mestu gde je Princip izvršio atentat, ali su je okupatorske nemačke i ustaške snage, koje su došle u Sarajevo, uklonile 1941. godine i odnele na dar nacističkom vođi Adolfu Hitleru.
Na istom mestu, nakon Drugog svetskog rata ponovo je postavljena spomen ploča na kojoj se nalazio natpis: „Sa ovoga mjesta 28. juna 1914. godine Gavrilo Princip je svojim pucnjem izrazio narodni protest protiv tiranije i vjekovnu težnju naših naroda za slobodom“.
Tu spomen ploču u proteklom ratu u BiH, 1992. godine maljem su uništili pripadnici muslimanske vojske, kao i Principove otiske stopa na mestu atentata koje su se nalazile ispred Muzeja „Mlade Bosne“.
Most u Sarajevu, nedaleko od mesta atentata, 1918. godine dobio je naziv po Gavrilu Principu – Principov most, da bi ga nakon proteklog rata vlasti u Sarajevu preimenovale u Latinsku ćupriju.
I rodna kuća Gavrila Principa, koja je bila zapaljena u Drugom svetskom ratu, a obnovljena 1964. godine i pretvorena u spomen-muzej koji je čuvao uspomenu na ovog hrabrog mladića, ponovo je zapaljena 1992. godine.
Izvor: RTRS
